Pu Con Bik

Tuesday, June 23, 2020

Pu Con Bik cu Pu Kip Bik nih 1834 kum ah Tlaisun khua ah a hrin. Hi khua cu khua dang khua le miphun bantuk in hrihhram in bawi phun a si mi nih a chanchan in uk lo in mipi nih duhmi i thim i uknak (Democracy uknak) in an rak i uk zungzalmi phung an rak si. Pu Con Bik zong cu khua chungah mifim, mi hruaithiammi a si caah khua mi hnatlak in amah kum 22 lio ah khuabawi ah an thim.

                Kum 1820 in 1856 kum tiang Tlaisun khua ah inndawng dawg 600 tluk an um. Sang 6 ah an i ṭhen, cu hna cu –  Phangpho, Khuathar, Butu, Lailo, Hliap le Khuasat tiin an i ṭhen. An sang cio ah khuabawi an i chiah cio hna i cu hna nih cun an uk hna. Laitlang ah Tlaisun ukmi ram hi a kau bik a si i, Sagaing Division Region (Sagaing Ramṭhen) cung i Minkin Kani tiang an uk. Miraang hi rak kai hlah sehlaw Lairam dihlak hi amah kuttang ah kan um men hnga. Tlaisun ram hi khuabawi 5 aa telmi Council phu nih an uk i cu hruaitu hna cu –  Sunthla miphun chungin Tlaisun, Congṭhe, Congheng, Zamual an si kum thum dan ah an thim hna i tlawmpal a rauh tikah Fang-er puai lio caan ah an thim tawn.

                Mah lio caan ah cun Kawlmi le Laimi remlonak a um ruangah Mandalay in Kalaymyo khua ah Tibaw siangpahrang cu a hung phan. Laimi cheukhat cu Kawlrawn ah an kal i Kawlmi cu an thah hna, sal ah an tlaih lengmang hna. Tibaw siangpahrang nih cu thawngpang cu a theih caah Laimi hruaitu upa hna he i ton, i remnak tuah ding ah Kalaymyo cu a hung phan. Pu Con Bik zong cu Tibaw siangpahrang he i ton dingah Kalaymyo ah cun a vung kal i an i tong. Chinsaing khua ah zung a hun i, a riak. Tibaw siangpahrang le Pu Con Bik hruaitu pahnih cu an i ton tikah a tanglei bantukin hnatlaknak an tuah.

  1. Kawlmi le Laimi i doh le i thah ti lo ding, sal zongah i tlaih ti lo ding.
  2. Tamu, Kalay, Kalaywa, Mawlaik, Minkin, Pakokku, Thawngdawngyi le Yaw peng dihlak Lairam chungah telh ding.
  3. Kawlrawn in Lairam ah facang le cite kuat ding.
  4. Lairam in Kawlram ah makphek le aihre kuat ding. Biakam hnatlaknak an ngeih dih hnu ah pakhat le pakhat laksawng an i ṭhen.

Pu Cun Bik nih Tibaw siangpahrang cu Kingkawtnam, Fungki, Darphaw le Tawnlopuan an ṭhenh. Tibaw siangpahrang nih Con Bik kha Vuirang le siangpahrang hrukaih mi hni (Longyi) a ṭhenh ve. Pu Con Bik nih Vuirang cu a khua ah aa hruai i an khua mi nih an sik ruangah a thah colh. Cun ram hruaitu pahnih nih biakam hnatlaknak an ngeih bantukin an ṭuan taktak i, Laitlang ah Mirang an rak kai hlan tiang cu Kawlram khua ah khuachiah khawlhnak an ngei ti a si. Kum 1887 March thla ah Capt. Raikes cu Laitlang uk dingah Kalaymyo a rak phan i Siyin hruaitu Thuam Sang, Hau Sang, Dau San tehna he phungki sianginn ah an i tong. Capt. Raikes nih cun hiti hin a chim.

                “Kawlram pumpi Mirang nih a lak dih cang caah Kalay peng le Laitlang dihlak in Mirang kuttang ah nan tla cang, a tu anmah nih thimthar mi Kalay Sawbua U Pa Kyi hi nan lungtlinpi lai, ka bia na al ahcun Laitlang ah Mirang ralkap ka thlah lai kan tukter lai, Upper Chindwin Division le Laimi nih duhherh mi Kuli le eidin nan ka pek lai,” tiin biahrang ngaiin a chim. Amah chim mi kha a al lawng si lo in Pu Thuam Sang nih “Zeikhom a si ah, Mirang hna kan mah Thangtlang (Laythatawng ti zongin an auh) hi nan ka hrawm lai lo” tiin ralṭha ngai in a chimpiak.

                Capt. Raikes cu Siyin hruaitu hna he khuakhaan lairel mi kha a si thiam lo caah Tlaisun hruaitu Pu Con Bik he Kalay ah i ton dingin bia a cah nain, Pu Con Bik  nih Sihawngkhua i ton cu a duh lo i Indin khua ah i tong ding in bia a cah. Cu caah Capt. Raikes le Pu Con Bik cu Indin khua ah cun an i tong. Suimilam 4 tluk rau in an i tong i khua an khaan hnu ah Capt. Raikes nih:

  1. Kalay peng ram uk bawi (Sawbua) Maung Pakyi hi na lungtlinpi lai.
  2. Siyin miphun hna nih Kalay peng he i tuknak daihter ding.
  3. Lai miphun hna le Shanram, Sittagong peng hna he chawleh chawhrawlnak hi tha pek ding.
  4. Sittagong peng ah tlunkalnak, Tlaisun ram hi i hrawm ding, cun kuli duh herh phorh ding hna hi an i tel.

Cu tikah Pu Con Bik nih, “Mirang hna kanmah Tlaisun ram nan luh a si ahcun hruh taktak a lo i, kanmah lei in nanmah himnak (security) zong ṭuanvo kan la kho lai lo,” tiin a leh. Cu an i lehmi bia cu a lung a tling lo nain i tonnak caan an ngeih khawh caah a tha a nuam i dawtnak laksawng a pekmi kha Pu Con Bik nih a cohlanpiak lo.

        Capt. Raikes nih ka ṭih seh tiah miakpi zun thum voi nga tiang a thlah hnawh nain Pu Con Bik nih a ṭih naisai lo caah Capt. Raikes le Major Macgregor cu an khuaruah a har. Pu Con Bik nih cun Mirang hna hi anmah le an khua an ram ah cun uktu bawi an si ko nain Laitlang ah cun khual pei an si ko cu.  Mirang le kanmah Laimi zong kan i tluk dih ko, a ti caah Mirang pawl cu an thin a hung ngaingai.

        Miring nih Tlaisun mi hna he pehtlaihnak tuah i Laitlang va tuk i va lak awk kha an i zuam liopi ah Mingyan-Pagan hrawngah meithal i tlaih in doh dingah Shwechiophyu mintha cu Laitlang ah Zawne in a rak lan. Tlaisun ram ah um hmun a khuar i Mandalay, Mingyan Bo Tha Don, Bo Thok San te hna he i komh in Mirang cu an rak do. Pu Con Bik ṭhithruainak in 1887 May thla ah Indin cu an rak tuk i Mirang lei a ṭangmi khuabawi zong an rak tlaih. Siyin miphun nih Kalay bantuk Kalay Kabaw an rak tuk lengmang i Laitlang a rak kai mi Mirang ralkap zong an tuk lengmang nak hi Tlaisun mi hna nih tha an pek ruang ah a si tiin Mirang nih an rak ruah. 1889 December thla ah Capt. Raikes cu Tlaisun hruaitu hna he Sihawng ah an i tong ṭhan. Capt. Raikes nih Shwechiophyu le Kawlmi dotu pawl hna kha a kut ah ap awk le raltuknak i daihnak kong kha a ceihpiak. Pu Con Bik nih a tlaihchih mi Kala pawl kha a thlahpiak ṭhan nain amah dotu pawl cu a kutchungah a ap duh lo.

        1890 March thla ah Major Skein le ralkap phu nih Falam le Tlaisun khua hna cu an va luh hnawh hna. Ralpak phu phuhnih an kulh cang caah Pu Con Bik le a hawile nih cun an do ti hna lo nain meithal va ap cu an duh hrimhrim lo. Cu caah General Simon nih Tlaisun upa hna kha i ton awk ah a auh hna. Miraang ralkap 300 tluk cu Falam ah an rak phan. Miraang nih Laimi he i remnak tuah dingah kumfatin khuachiah kha a cheubang thawhbur pek dingin an ti hna caah Laimi nih Miraang hi kan doh lengmang ahcun kan khua kan ram, kan innlo a rawk dih lai ti an phan ruangah cu an ceihkhan mi cu an lungtlinpi hna.

        Cu caah Miraang nih Laimi thinlung kha a hngalh i Falam ah ralkap umnak pakhat tuah i i kilven lawngah Laimi hi kan doh khawh lai tiah an ruah caah 1892 June thla ah Falam ah ralkap umnak a tuah. Khuapi (myo) ah a ser i Major Brown kha ralkap 400 uktu bawiah a rak chiah. H.N Tuck zong kha political officer ah a rak chiah nak a si. Miraang nih Chin Hills a uk hnu zongah Pu Con Bik cu ramuk bawiah a chiah ṭhiamṭhiam i a peng le a ram cu a hlankel bantuk in a uk hna. Pu Con Bik cu 1910 kum April 11, amah kum 76 a si ah a thi. Amah thih hnu ah a fapa Van Hmung nih ramuk bawi rian cu a chaan.

        Pu Con Bik cu nupi pahnih a ngei. Pi Za Ṭ ial a thih hnu ah Pi Zing Cuai a ṭhit tthan. Pi Za Ṭ ial he an hrin mi fale hna cu –  Pu Van Hmung le Pa Tei Kulh an si. Pi Zing Cuai he an hrin mi fale hna cu – Pu Van Hruai Lian, Pa Cong Lian le Pu Sum Lian an si. Amah cu mithinlung ṭha le miralṭha ngai a si. A rianṭuannak le a cawlcanghnak ah ṭihphannak ngei lo in ralṭha in a ṭuan ngam mi a si. A min lawng pu loin pumpek in a ṭuan taktakmi a si. Mizapi sin ah lungsau in a um i mizapi he lungrualte in rian a ṭuan. Lothlo mi a si bantuk in lopil ah thlaici phunphun a vorh i, thlai zong tampi a cin hna. Satil phunzakip zong a zuat hna i, Lai nunphung ah Bawilaam, Siathah, Zupudah tiang a tuah khotu a si. Anmah chan lio ah ralteinak, sakah, zudah, siahthah, vokthah, fang-er, thlaicituh tiin tampi a tuah. Pupa hla zong a phuahter hna i, hlaphuah thiam an chuah khawh nakhnga tha a pe zungzaltu zong a si. Miraang do ngamtu le ramuk bawi lakah minthang bik hruaitu pakhat a rak si.

Pu Con Bik cu a ral a ṭha, a ruahnak a kau i khua le ram ca zongah  khua a ruat. rualremnak le hawikomhnak a muru a hngaltu a si caah Laitlang lawng siloin Kalay-Kabaw pengzong nih upat i Chin minci (Lai mang bawi) tiin an kawh. Laitlang ah Miraang rak kai hna hlahsehlaw a mah uk mi Tlaisun pawl nih Laitalng pumpaluk hi an uk khawh men tiin Miraang nih an rak chim bal. American Baptist Mission nih sianginn an rak tuah i ngakchia hna sianginn an kaiter hna nak thawngpang a theih tikah 1906 kum ah Tlaisun khua ah meeting a auh hna i ramuk dih lak hnatlak nak in Falam ah sianginn tuah ding in Political Officer Mr. B. S. Carey sinah a hal.

A pum thi cang hmanhsehlaw a min cu a nun zungzal rih caah Yangon khualai ah Conbik lam tiin an kawh. Hakha le Falam zongah amah min bunh in Hall (Inn) zong an chiah. 2017 January thla in an khua ah amah milem zuk zong an chiah cang.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *