LAI NUNPHUNG CHEUKHAT (Some Elements In Chin Culture)

Sunparnak: – HLANLIO LAIMI BAWI LAAM
(Hrang Tiam – A.E. Rtd-2005 ṭialmi cauk chungin lakmi a si, Norbert Ca Ling-OSC)
- SIACHUNH
Siachunh awk caah dotla mi sia a hau. Dotla timi cu, Tilim fa a si. A cal a de lomi, a pumpaluk in a nak cikcek mi a si. Lai lei zanriah eikhim in mi an i ko i mi an tling pah cang tikhin zudin le lamkuui an tuahcolh. Minuar an um ahcun an rem hmasa hna. Inntual chaklei kam deuh ah hren loin hri in an tlaih buin li le cantiang in an kah. Sia hri tlaitu cu sia chuntupa i phun dir lei i a nautat mi nih tlaih phung a si lo. Anmah tongtham khotu pawl lawng nih sia hri cu tlaih phung a si. Cucaah Laikhat ah mi an har deuh ahcun khual an cingla le an sawm relmi, mithiang kha an roih tawn hna. Li le Cantiang in an kah tikah a awnh ahcun a kaptupa chantawinak a si, tiah an rak i ngiat tawn. Sia an thah hlan deuh i thla an cam khawh in an rak tuahcia mi changvut dilkua (9) kha sia cu an tuh. Cu hnuah Li le Cantiang cun an kah.
Siachun hna chung caah Vaarlung ah a chungthin tlingte he a dang tein an chumh. A hmin tikah khothlaban tangah thlacam tiphulnak an tuah dih in an teh hnuah rawl cu an ei. Cu hnu lawngah mi zapi kha rawl an dangh hna. Thaithawh, zanlei ah voihnih ei a si. A leng i mi an hlehmi hna cu, nifar kha a liang an pek hna i an pule kha a phui an pek hna i kawi kha a hraak an pek. A tufa le an pule pin ah kawi zong nih zupu pukhat cio an tlomh hna i, hi lio caan hi putu i dawtnak le kawifa i dawtnak an langhternak caan a si caah an i nuam ngaingai. Cuticun zankhat le nikhat hlasak le lamkuuinak in caan an hmang.
Zanhnihnak zapi ṭio hnuah, arnak in an kilh i zan ah ei loin a thaizing ni chuahhlan, dei ruairai ah an ei.
- BAWITE BAWI
Bawi ai timmipa nih aa timhlamh kha khuami zapi nih an hngalh dih hnuah bawiforh timi cu tuah a si. Chunhthahnak inn pakhatkhat in nungak tlangval rual nih a bawi dingmipa inn ah khuang le saki he zan ah an va fanh hna. Abianaah a bawi dingmipa min kha Thang Ṭhio va siseh law nungak tlangval pawl an au mi aw cu: “Thang Ṭhio bawi law, bawi law” tiah an aukhuan pah in an fuh hna.
An rak thanhcia mi a si caah an au an theih cangka in a bawi ding pa nih a ruava (li le cantiang bawm) kha ai chuah, an nu (nupi) nih Bukbau ai phurh i kal an i tim. Nungak tlangval pawl nih “Kal hlah u, kal hlah u” tiah an tlaih hna i an thil kha an chiahter ṭhan hna. Nungak tlangval pawl kha zu an dah hna, vok an thah hna i zan khuadei an i nuam.
- Bawite bawi hi nili a si. (1) Tlangzaam tuk ni (2) Sareu ni (3) Laam ni le (4) Chawngtim khah ni an si.
- Tlangzaam tuk ni: Hi ni ahhin Sia, Naa an thahmi kha a khuapi tein tlang an zaam. Hi ni thawkin zudin le laamkui kha an thawk. Tlangzaam zan ahhin an nifar nih vokthau sumhnga nak hme lomi arsa an thah hna i sasir zong an ser. Hi zan hi an nifar nih an ṭale an pa upatnak an langhternak caan ṭhabik a si.
- Sareu ni: Sareu ni ahhin vokthau pahnih thah a si. A ngan deuhmi sumhruk hrawng kha “bawireu” ah an canh i a hme deuhmi sumhnga hrawng kha “chiareu” ah an tuah. Bawireu an timi kha bawite a bawi ciami lawng nih ei le hleh a si. Bawireu zu zong a thawh bikmi an dahpiak hna. Cu ni ahcun a bawi ciami le mi zapi sawhsawh a bawi bal lomi pawl thleidannak a langh ni a si. Bawite a bawi ciami nih an ‘va zun mei’ (sumṭhawng mei) an i tonh. ~hutnak hmanh zapi sin ṭhuṭer loin a dang tein hmunsang deuh ah, an ṭhuṭer hna. An rak bawi hringhran ko.
- Laam ni: Hi ni ahhin an pu le zong an nifar zong an lungtlin lonak an langhter ni a si i duhlonak langhter ni (sandahpiah ni) a si. Cu a nuarmi an um ahcun heh tiah remh ni a si. Tuan i an remhkhawh hna ahcun tuan ah laam cu thawk a si. A rem a harmi hna an um ahcun zanlei tlaipi hna ah lam cu thawk a si. Mi an remkhawh hnu in zanchunh kha an thah. Sia kha changvut an tuh i thlacam tiphul hnuah li le cantiang in an kah. Sia cu a ‘pa’ a si lai i ‘dotla mi’ a si lai. A ki zapeinak sau deuh te a si. Kutkhihnak can zong hmankhawh a si. Siahri tlaitu cu mithiang le mithiam lawng nih tlaih phung a si. Zanchunh a thih hnuah caarcang biak ah an kal. Caarcang timi cu khuapawng, rikung asiloah lungtumpi umnak hmunṭha pakhatkhat a si. A bawimi paoh nih cuka ahcun va biaknak hmun a si.
Caarcang biakni (laam ni) ahcun an nu (a nupi) kha a sam an phiar. Samphiar zu zongah a thawbik mi an i ring. Samphiar ni ahcun nifar nih zureu an i ring i samphiartu pawl kha an dinh hna. Samphiar khawh hnuah lukhimh he, ṭhihni he, ṭhiṭial rual he, ngun khikhiang he an nu kha an thuamh. Anmah chung a tonghtam khotu hna chungin nungak note kha, kutke ṭem ciami Arhli senpi nu rel in an phurhter. Mah kha “De rel phur” an ti. An pa cu biarpi aa kaih, congnak puan aa aih, pawngpi ai dirh i li le cantiang he aa thuam. Cu hnu in khuang le dar he, darchawn he an pok i mi zapi nih caarcang biak ah an zulh hna. An phak tikah rikung (asiloah) lungtumpi cu an heel i an laam. An tlun lai ah an nu kha a kehlei kut hmang in ngun khikhiang in arhli sen cu a thahter. An tlun hnu khuamuih tiang vanpar cu an hel i an laam ṭhan. Cu dih in vokthau khuatla kha siahri tlaitu pawl nih khan an tlaih i a bawimipa nih thlacam tiphul hnuah a thah. Khakha “Khuangkung thah” an ti. Cu hnu lawngah laamnak i an hmanmi thilthuam vialte kha an fim. Aa nuammi pawl cu khuang le saki he zankhua an dei.

- Chawngtim khah ni: Chawngtim khah ni hi a donghnak ni a si i zanchunh sa le khuangkung thahmi voksa kha ei ni a si. Sathah zong a um ti lo i eidin le nuamh hnaih sawhsawh a si ko cang. Bawi chung i an thahmi sa lakah a lung le a laa pawl kha bawikun-ulhnak ah an hman.
Chawngtim khah ni a thaizing in bawikun-ulh aa thawk. Pa ngakchia pawl kha vapel le rapchiah an fial hna i kha hna chaihmi le awhmi zu le va hna kha an phaw an hawh hna hnuah an ṭhit ṭhan i favai an rawn i an phih ṭhan. Cu hnuah vaanpar ah a rualrual in an thlai hna. Va lakah a tlam a tlintertu cem cu, chimbu, cinrang, thliah-hniar le vazuun hna an si. Upa pawl nih vaanpar ke velchum in hnaikhiah cehcheu kha zun in an ṭawn i an kulh. Mah kha “Kawm kulh” an ti. Bawikun-ulh cu ni 15 tiang a si. Bawikun-ulh chung cu khualtlawn lamlit le rianhrang ṭuanlo phung a si.
- CAKEI FIM (safim); Cakei fim hi nithum chung tuah a si. (1) Salu laak ni (2) Theng-phan ni le (3) Laam ni a si.
- Salu laak ni: Hi ni ahhin Cakei lu an rak chiahnak khan an lak i khuang le dar he bual ah an kalpi. Bual an phak tikah Cakei luro kha rikung ah an thlai (an bah). Cakei fim tupa kha Saluro cu an kahter i, “Ee … nih a kah, nu nih a kah” an ti i a sam kha a hnu leiah an leh hnuah inn ah an tlunpi. Inn cungah kaiter loin ṭumbut ah pher an korpiak i cuka ahcun an riahter. Salu laak ni ahhin thah awk sa cu an thah dih. Naa, Sia an thah i vok cu nu caah thaukhat, pa caah thaukhat an thah. A zatlo ahcun an thahchap.
- Thengphan ni: Hi ni ahhin hnaikiah cehcheu kai awk ṭha tein zau nawn tein an donh i zun in fek tein an ṭawn. Zudin, laam le hlasaktu cu, amah le a sining tein inn ahcun an mah nuamh in an i nuam.
- Laam ni: Laam ni ahcun Samphiar a si i samphiartu pawl caah zuthaw bikmi kha an nifar nih an i rin. Zupi he zureu he samphiar pawl kha an dinh pah hna. An pa (vapa) he an nu (nupi) he ṭhihni an fenh veve hna. An pa cu angki rang circer te, bansau an hrukter. Lathlur an putter i a hngete ah an thlaih, an nu cu lukhimh he maimaw kor he, ṭhiṭial rual he ngun khikhiang he an thuamh.
Cu hnuah inn in an pawhpi hna i khuang le dar he, nu he pa he, tar he no he, an zulh thluahmah hna i bual ah an kal. Changvut dilkua (9) an i ken. An hel dingmi rikung pi hram ah lungpher an rak phah cia. Rikung an hel pah cun an laam i helkhat a tlin paoh ah Cakei fimtupa nih khan changvut dilkhat cu lungpher cungah a chiah i ṭhengcung ahcun a laam. A laampah in Cakei mitkuak kha lathlur fung khan a sawh. Changvut dilkua (9) a dih hlan chung laam a si. Changvut a dih tiang Cakei mitkuak voi (9) a sawh tinak a si. Kha chung ahkhan nungak tlangval pawl cu khuang le saki he, heh tiah bual ahcun an rak lam ve ko. Cu dih cun innlei ah an dihlak tein khuang le dar he an kir i nungak tlangval pawl cu heh law heh tiah an laam cu an pehcolh ko.
An nu le an pa cu thuam kha an chiahter hna. An pa tucu a thar in lu pawngpi ai dirh, biarpi ai kaih, congnak puan aa sawihnawt, phaw le nam ai lak i tual ah a laam. Khakha “Keiterh” kan ti. Cakei luphum awk ah an pa cu khuang le dar he khua mui lai hrawngah bual tiang an zulh. Cakei lu a kalpi lioah pa ngakchia pawl nih thing le lung le kawmfo in an i chehter. Cakei lu a va phum chung vialte bual ahcun khuang dar cu an chaih peng. A phum dih in innlei ah an kirpi. Khati khan nungak tlangval pawl cu ṭio zat tiang an laam i an i nuam.