Pu Lal Luai

Saturday, June 27, 2020

Pu Lal Luai cu 1847 kum hrawng ah Cinzah chung Pu Lian Er le Sangpi chung Pi Sui Hluai nih Thantlang khua ah an hrin. Anaupa cu Herh To a si i, a farle cu Pi Dar Nawn le Pi Ṭ ial Taang an si. A ngakchiat lio ah rawl-einak hmanh in cawcheh ti mi phaw le nam he raldohnak lentecelh cu a rak duh deuh. Michuakthiam, micunzar ṭha, miliklak a si i, thinlungput ṭha a si caah amah ṭhirual lak ah hruaitu a si zungzal.

Amah cu muidawh pumrua ṭha a si i, pe 6 tluk a sang. Laimi lakah cun muisam le tungtai ah mi za a si lawng si loin paleek taktak a si caah Miraang hna nih cun, “Mikei hawi a si lai” an rak ti.

A hung tlangval i nupi ṭhit a zaat in Hakha Sangpi chung Pu Lian Nawn fanu Men Ṭ ial he an i um. A nupi Sui Hluai zong Sangpi bawi That Cin farnu a rak si.

Pu Lal Luai hi Thantlang peng ramuk bawi vialte lakah hin minthang bik le a uk mi ram a kau bik a si. Nitlak lei ah Lakher ram tiang, thlanglei ah Zotung, Mara tiang a rak uk hna. A pa thih hnu ah a pu uk mi ram le khua vialte khuachiah a rak eitu a si. Khua pakhat ah sal pakhat cio a rak khawlh fawn hna. A kal tik paoh ah hin a naupa Hleh To le a ralvengtu A Sal hna nih an rak zulh tawn. Miralṭha miṭhawng a si caah a uk mi minung vialte nih an dawt dih.

Voikhat ah Lushei doh ah a hawile he an rak kal. Lushei pawl cu an rak ṭhawn liote a si i Pu Lal Luai le a hawile cu an hung zaam. Ral pawl nih cunt thah dingin an va dawi hna i a donghnak ah tipi ah an erh hna. Furpi caan a si caah tipi cu tan khawh a rak si lo. Ral nih cun Lal Luai le a ralkap hna cu an va naih thluahmah cang hna i lungrethei in an um lio ah rul mangtara cu tipi cungah a hung i khaang. Cu rulkeng cu an zawh i varal ah an rak phan kho. Cucaah Pu Lal Luai i a dohdangh cu rulpi a si an rak ti phah.

Miraang nih 1889 September 5 ni ah order an chuah i Chinram cu phuhlum in tuk i rak uk ding ah khua an rak khaan. Cu thawngpang cu Pu Lal Luai nih a theih tik ah Hakha bawi sin ah “Gangaw lei in a ra mi Miraang kha nannih rak do hna u law, kei nih Chittagong lei in a ra mi Miraang ka rak do hna lai” tiah a ti hna. Amah nih a mi vialte kha a pumh hna i hriamnam tling tein a timh dih hna hnu ah Miraang doh ding ah cun an kal i Rangkamuti khua pawng ah an i kap. Lt. Stewart le a ralkap tam nawn an va thah hna i Miraang nih an leektaak mi Campas le tungthlai suimilam an rak lak.

Mah hnu cun Miraang ralkap phudang an ra ṭhan i, an i tuk tikah hriamnam aa thleidan tuk caah Miraang ralkap nih cun an nor thluahmah hna i Pu Lal Luai le a hawile cu hnulei ah an zaam. Hriangkhan khua pawng La-aw tivadong Burphai neelrawn in Pu Lal Luai le a hawile nih cun an rak bawh hna i an i kap ṭhan. Miring ralkap minung 5 an rak thah hna, Lt. Forbes, Jamadar Amara le ralkap 13 hma an pu. Mah ka ah cun Thangzang khuabawi Tler Ceu le a hawile an thi ve. Miraang nih cun an nam chih hna, Thantlang khuapawng Khinthlang le Vuichiptlang in an rak bawh hna i an rak kah ṭhan hna. Tlawmpal ah Mirang cu Thantlang ah an hung lut. Asinain, Pu Lal Luai nih cun a rem duh hna lo i a hawi le cu Bawinu tiva ral Matupi peng chung ah Pu  A Sai he khua an sa. Cu lio ah Vui pahnih an kah. Miraang ralkap cu Thantlang ah a cheu, Hakha ah a cheu tiin an lan. Cu tikah khuabawi Za Hup nih Hakha i Lt. Macnab kha a rak ton. Pu Lal Luai nih kan rem seh, Hakha ah a kan ton duh lo ah cun Thantlang le a kuttang khua hna zong kan hrawh dih lai, a ngeihchiah chawva zong kan lakpiak dih lai tiin bia a cah. Mainwaring le ralkap 300 tluk cu Thantlang an rak phan. Miraang doh mi khua hna cu –  Hriangkhan, Thlualam, Thangzang hna ah an va kal i liam man hal i meithal an lakpiak hna ah Thangzang khua kha mei in an duahpiak. Pu Lal Luai cu an tlai kho lo.

1892 February ah Major Browne uk mi S.D.O 39^th Garhwal Rifles cu Thantlang an rak phan. Hmunlipi, Lungler, Dawn tiang an va kal i meithal an lakpiak dih hna. Cu hnu ah Bual, Vomkua, Vuangtu, Ruakhua, Sopum, Lungzarh, Salen, Tlangrua khua hna zong ah an va phan i meithal an laak piak dih ṭhiamṭhiam hna. Hakha lei ah an lan ṭhan, Pu Lal Luai cu an tlaih khawh lo caah an lung a tling kho hrimhirm lo. Pu Lal Luai cu anau a thi i a ruakvui ah a tlung lai tiah Mirang nih cun Hakha in an theih caah 1982 June 21 ni zaanlei mui lai ah Lt. Rainey, Lt. Macgnab hruainak in ralkap 150 cu Thantlang lei ah cun an kal. Khua a muih cang caah le Titava cu a rak lian i tan an i harh caah khua dei hlan ah kan phan lai i, Pu Lal Luai cu kan tlaih lai an ti nain dei hnupi ah an phanh caah a inn an hun kulh. Thil sining cu Pu Lal Luai nih a theih tikah a zaamtaak ṭhan hna.

Miraang nih cun a nupi Men Ṭ ial sin ah: “Lal Luai nih cun a kan tei bal lai lo, kan rem sehlaw ramuk bawi rian kan pek lai, a thih hnu zongah a fale nih an ṭuan lengmang lai, harnak zeihmanh kan pe lai lo, a kan rem lo a si ahcun caan khatkhat cu amah zong kan thah sual lai i khua mi zong harnak kan in pek sual te ko hna lai” tiah an chimh. A nupi nih Pu Lal Luai sin ah cun mi a thlah zokzok hna i Miraang nih an cahtaak mi bia vialte cu a va chimter dih hna. Pu Lal Luai nih cun Miraang rem cu a duh naisai lo. A ketang ah lungdo hma nih a ei nain, Miraang cu a doh cuahmah ko hna.

Cu caah Miraang nih khua mi hna kha a phunphun in harnak an pek hna. An inn vialte an duahpiak hna. Asinain Pu Lal Luai inn cu a kangh khawh lo caah khuaruahhar pakhat a si. Miraang nih harnak an pek lengmang hna caah a nupi nih cun “A sining poh in si ko cang seh, ka mi hna zong an tuartuk” tiah Miraang he i rem ding in Thantlang ah a hung tlung. Mirang pawl cu an i nuam tuk i Pu Lal Luai cu Zu le ngakchia caah changreu thawthaw an va kuat hna. Hakha vuanthawk Mr. Tuck he a voikhatnak remnak cu Hakha le Thantlang ramri Pialva kam ah an rak tuah. Cu hnu ah cun a voihnihnak cu 1894 May 13 nih ah meithal zun tampi he remnak an va tuah ṭhan. Miraang cu an lung aa lawm tuk i amah kuttlaih a si mi meithal le minṭhatnak lethmat le ngun naam laksawng ah an rak ṭhenh chih. Cu pinah ramuk bawi an rak pek, Mirang ram ah meithal zunkhat an cahpiak. Cu hnu cun Pu Lal Luai cu sau hmanh nung lo in 1894 fur a dih hnu ah thiseh chungtlik zawtnak in Thantlang khua ah a thi.

Amah nih a thihtaak hna caah Thantlang khua mi le a uk mi hawi hna cu an bawile an laam paoh ah paran tum lo in Pu Lal Luai zuun cu an ulh. Sakah thiam a si i, vui le pawpi zong a kah hna. Lai lei sunparnak a tlinh leng ah a farle Dar Nawn le Ṭ ial Tang zong puanpar a phahpiak hna. Va an ngeih ni ah laa (200) a ah, puanpar (200) a phah, Naa pahra, Vok pahra, Caw sawmli a thahpiak. Saka vel (3) cio a khuapite in a phawt hna. A thih ah Pi Men Ṭ ial cu a fale Ni Iang, Renh Thluai, Sui Ṭ ial le Lian Dun hna kha a rohtak hna. Pu Lal Luai cu thi hmanh sehlaw, ramuk rian cu a fanu Ni Iang vapa Pa Thluai nih a chaan. A pum thi hmanhsehlaw a min cu a nung rih ko. Atu Thantlang certual khi Lal Luai certual tiah min an sak. Miraang nih upatnak, minṭhatnak lethmat an pek mi cu a tanglei bantuk in a si.

“CHIN HRUAITU HNA KENEH DAWH” timi Salai Okla Bik nih a ṭial mi chungin langhter mi a si.