Miphun/Hrinphun maw, Ram/Peng dah?

Audio (aw) zongin ngai khawh a si. 👇👇

Chin in Zo le Lai

Chinlung tlang i an rak um lio hrimhrim in “Chin” asiloah “Chiang” tiah an rak ti cang hna. An miphun nih “Chin” a si caah Tuluk ram i uknak an rak ser lio zongah “Chin Dynasty” (Chin Pennak) an rak ti hna nak hi a si. Kawlram an hong luh tik zong ahhin Chin miphun an si caah an tohmi tiva hmanh cu “Chindwin” an ti – Chin Tikhur tinak a si. (Pu Chawn Kio, Lai Miphun Thawhkehnak Tuanbia, January 2014, cahmai 20-21). Micheu nih Chin ti cu, atu Chin ram an hong phak hnu lawngah Mirang nih an sakchom mi a si, an ti. Hi zong hi a si lo, a hramthawk in Chin an si ko. Mirang nih Chin an simi kha an hngalhpiak hna tu a si deuh. Chin miphun chung tu ahhin Lai, Zo, Lusei, Naga… tiah an i tthen. (Pu Chawn Kio, cahmai 21). Cu Chin miphun hna cu Tuluk ram ahhin BC 220 in AD 24 kum tiang kum 244 chung Chin Dynasty (Chin Pennak) cu a rak ser. A hnubik an Siangpahrang Shi Huangti chan ahhin Han miphun nih an rak tei hna caah an zaam i Tibet ram an phan. Tibet ram i an umnak ram cu Zotlang ti a si. Laimi Phun Thawhkehnak le Khuatlaknak by the late Wunna Kyaw Htin Pu Ngun To (Retd DC), September 2007

Zo Phun kan si tinak kong (cahmai 23)

Tiddim le Tunzang peng chung i a ummi nih an phunpi min (Racial Name) cu Zo a si an ti. An phuntenau min (Clan Name) ah Sihzang, Kamhau, Sukte, Thado, Zo, Guite, Khuangsai a um. Asinain, Zo phun an sinak a hramthawk an hngal ve lo. Hlan lio minung cu cattial an rak ngeih lo caah, Lai phun zong siseh, kan thawhkehnak min sak cu kan pipu chan in a tlau i, atu chan minung nih fiang tein kan hngal kho ti lo. Kan phunpi min Lai a sinak le Zo a sinak Written Record a um lo. Kan Lai tuanbia zongah kan phunpi min Lai a sinak le Zo a sinak cinkenmi a um lo.

Halkha le Thantlang peng chung i a ummi Lautu, Miram, Lai, Zophei, Senthang le Matu peng chung i a ummi Zotung phun hna cu, Hakha le Thantlang nih Zo an ti hna. An phunpi min cu Lai a si ko nain an umnak khuaram zoh in, Zo an ti hna. Kan Laiholh ah “Chim” le “Zo” a um. Chim a sullam cu khualumnak ti zong a si. Zo a sullam cu khuasik ti a si. Khuasihnak ram i an rak um caah Halkha le Thantlang nih “Zo” an rak ti hna. Asinain Zo cu phunpi min (Racial Name) a si lo, hrin min (Clan Name) zong a si lo, an umnak ram min (Tribal Name) a si. (Cattialtu Biakarlak tenh: Halkha khua le Thantlang khua hna khi a lumnak hmun Chim ah an um lo, a kihnak hmun Zo ah a ummi an si. An umnak le an khuasaknak Zo ram i an um kha an philh asiloah an i philhter i, midang tu kha Zo tiah nautat phun in an rak ti hna dawh a si. Hi ruangah a si ttheo lai, a luancia mi kan hnulei chan 7 lio hrawng (Anthropoligist pawl nih minung chan, chankhat cu kum 30 ah an chiah caah, 30×7=kum 210 hrawnghrang) ahkhan, Senthang ram i a ummi Thhianhlun bawi pakhat nih Halkha khuami Cinzah bawi fanu a rak tthit lioah, Halkha pawl nih nupi tthitupa kha, Zo na si an rak ti. Cu pa nih Zo a si lo zia le, Lai a si zia kha hitihin hla in a hei leh hna. “Zopa ka ti hlah u, kan chak Halkha zong nih, keimah dahngai nikung tlai mang Tthianhlun, ka Lai ngeihcia chiahbung kholh in, ka duh kauttial zuhrim ding” tiah a rak ti. Lai a si caah, ka Lai ngeicia a rak ti, Zo si sehlaw Ka Zo ngeihcia a rak ti hnga).

Laica Cawnnak Ukpi, Kumkhuanak Cawnnak, Chin Khrihfa Tuanbia, Chin Association for Christian Communication, Hakha, Chin State, Myanmar, 2009, chungin:

Cahmai 11

Lai le Zo

Lai le Zo hi Chin Miphun chung i hrinphun in a temi an si. Tuluk ram an um lio in Laipa fale Zopa fa kha Zo nih an phun ah an i laak i Lai nih an phun min ah an i laak ve. Tuluk tuanbia a ttialtu Wang Sho Tang nih hitihin a ttial. “Tuluk ram a laifang ahhin miphun hme tampi an um i, cu hna cu, Lai, Yao, Chuang, Salai, Salung, Tai, Khalkha, Bawm le Tibet an si. Thlanglei kam deuh ah, Yao, Tung, Ling, Lai, Myanan le a dang phun tampi an um i, atu ahhin (kum 1955) ah minung million 9 hrawng an um rih” tiah a ttial.

Lai cu atu Lai hi an si i, Yao/Yau cu atu Zo miphun (Tidim le Mizo) hi an si. Salung le Saling cu a tu i Asho Chin/Salai Chin hi an si. Chuang cu atu i Mindat, Kanpalet miphun Cho/Chu pawl hi an si. Tai cu Shan miphun hi an si. Hi miphun vialte hna hi, atu i hrinphun in Cinzah, Zaathang, Khenglawt, Hlawnching kan i ti bantukin hrinphun in a temi an si. An dihlak in Chin miphun chung minung lawngte an si dih. Chin ti cu Chinlung chuak tinak si dawh a si. Chin miphun pawl cu an semnak Tuluk Zo le Lai in an um nain, Kawlram in Kalaymyo tiang an rat tikah hmunkhat ah u le nau chuakkhat laitlai in an ra ko. Kalaymyo ram ah kum saupi an um tikah hrinphun in a phuphu deuh in an um cang.

Cahmai 41

Zotung

Zotung miphun nih anmah le anmah cu Zo tiah an i ti i, a sullam cu a sannak hmun i a ummi tinak a si. Zotung miphun cu kumzabu 14 hrawngah lam lam li in an ra i atu an umnak khi an phan.

Chaklei in a rami Calthawng pawl cu Falam Peng Tuicungpi timi Rih tili hrawng ahkhin kumzabu 13 hrawngah an phan. Cuka cun Halkha peng le Thantlang peng an tan i Bawinu tiva an hrawng. Cun Bawinu va le Sahrawng va aa tonnak ah sau nawn an um. Cuka hmun i a ummi Tawngsang lungpi kha min ah an lak i Calthawng tiah kawh an si.

A dang phunkhat Inmai (Zotung holh in Ingmee) phu cu Mara pawl he Buzaneng tlang in atu Hrinthang khua ah an phan. Cun Tingpaw (Halkha holh in Tinpa) phu cu Tthilin peng Swelin tlang in atu Lungngo khuachak ahkhin Kheitu pawl he an vaa fonh i Bale khua pawng Tingpaw hmun ah an um caah Tingpaw phu ti an si.

Cahmai 43

Mara

Mara nihcun anmah le anmah cu Mara an i ti nain Chin dang pawl nihcun Miram an ti hna i Matu le Khumi nihcun Samtu an ti hna. Samtu ti cu an lupawng saupi ti duhnak a si. Lusei nihcun Lakher an ti hna i a sullam cu la a khermi tinak a si ko. Mara holh ahcun “ma” ti cu minung tinak a si i, “ra” ti cu ram tinak a si caah “Mi vialte ram” tinak a si.

Mara miphun cu Matupi peng, Thantlang peng, Paletwa peng le Lusei ram tiang an i tthek. A cheu cu Gangaw peng le Tthilin peng an tan i Zotung ram an pal hnu ah a tu an umnak an phan. A cheu cu Thantlang peng Zophei ram Khuabung le Zephai khua ahkhin an rak um i nitlaklei ah an lan. Mara le Lautu cu an i nai ngai i an holh zong aa nai ngaimi an si.

Cahmai 32

Mara

Bawm, Tlanglau, Leitak le Hautheng pawl Lailun (lungkua nganpi a si, Falam peng, Sunthla khua pawngah a ummi) in an ra i Thantlang khuahmun in nitlaklei atu Leitak khuahlun ahkhin a cheu an rak um. A cheu cu Khuafo khualu Marau tlang ahkhin an rak tang. Asinain an hawile an lanh cang caah um lan duh loin an hawile cu an neh zulh in an dawitthan hna. Hmai deuh i a rak kalmi hna cu, hnu deuh in a dawimi hna nih Marau pawl an ti hna. Marau tlang in a rami tinak a si. Cu hna cu atu ah Mara miphun ti a si. Mara miphun in Lautu miphun zong hi i tthen dawh a si.

Cahmai 36

Zophei

Zophei ram ah khuahlun bik cu Leitak khua a si. Vuati khua in Thang Cem (Pu Lian Hmung – Leitak nihcun, Tham Ma Ceng a si an si) cu Leitak khua ah a ra i, Leitak khua in Leisen khua ah aa tthialtthan. Culio ahcun Hautheng ral nih an rak chim lengmang hna caah an um ngam ti lo i Khuacariat ah an i tthialtthan. Khuacariat i an um lio ah ral a rung vengtu dingah Hakha Thang Ding fale Al Bik le Hlei Lian bawi ah an va puak hna.

Al Bik le Hlei Lian cu an hung tlangval i Hautheng ral le Tlanglau ral cu an tei hna i Tipi raal ah an zam dih. Al Bik le Hlei Lian nih Khuacariat khua cu saral runvennak ah a ttha lo, atu Vuangtu ram khi ramttha a si caah tiah an tthialpi hna i khua cu an tlak. Vuati miphun (Vuati khua in a rak ra mi) nih an tlakmi a si caah Vuangtu khua an ti. Theih awk: Vuati khua cu Zotung ram chungah a um.