Lai Nunphung Cheukhat

Audio 👇🎧👇

HLANLIO LAI MINO KOMHHAWINAK

Laimi Mino pawl (Nungak tlangval) hawikomh ningcang he pehtlaiin hlanlio komh-hawi ning le atu chan komhhawi ning aidannak tete tampi a um lai. Nain aikhahnak zon zong a um ve ṭhiam ṭhiam ko lai. A caan le a hmunhma nih a kan uk ningin kal a si ko. A biapitnak zawn cu kan nunphung nih a uk ko tiah ka ruah. Hi hawikomhnak zawn ahhin Kawl nunphung le Lai nunphung cu ai ralkah. Kawlmi nih cun nu le pa ṭhutṭi tikah tak tonghter phung a si lo an ti i tak tonghter an duh lo. Kannih Laimi nih a ruah in kan ruah lomi pi a si. Hi zawn ahhin Lai kan laam ningcang nih a kan uk rua ka ti. Kawl phung ah a laammi nungak pakhat kha a thong le a sang in mizapi nih zankhuadei an zoh. Kannih Laimi tu cu nu he pa he kaar-lak thlak in kan kutsih bu he kan laam. Cheukhat nunphung ahcun ṭhutbu i kuhpah in zan khuadei hlasak in i nuamh khawh a si. Laam pah zong in i kuh khawh a rak si. Kuh kan ti tikah nungak liang cungah ban i chuan vial khi ti duhmi a si. Cucaah tlangval pa nih, “Fuum-hring dawhte na siangtlang cungah zaa hei baang ṭheu lang” a tinak cu a si. Nungak tlangval hawikomhnak timi ahhin phunli in langhter kan i zuam tuah lai.

Phunkhatnak; Tlangval pumh

Khuate i a rak um, a rak ṭhanglian mi hna nih cun miṭhlam ah vun cuanter pah ulaw nan lung a fiang khun lai, tiah ka ruah. Tlangval pumhnak inn cu, innlo ṭha deuh, a nu le pa zong mi thawngṭha deuh, amah ngaknu nu zong ai za pah mi le khuang hla thiam deuh an si tawn. A sangsang in tlangval pumhnak inn cu a rak si deuh. Hlan nungak cu cathiam an rak um lo. Tlangval pawl cu anmah le an ngaitlaknak cio ah a phuphu in an rak riak. Lai lei zanriah eikhawh tlawmpal cun tlangval cu an i timlaam i meifar vanh in nungak inn cu an rak panh cio. Hi lio caan chuankhaan in nungak nih hla a phuahmi fungkhat cu; “Tlaanfar ceu nih rak i zawng cio Zan khuamaw ah, ho ruun timhmaw hnawn zozam iang ngei, tual inn Duh Thlia ṭa cuan laang” (a sullam; meifar ceu cu zan ahcun um liangluang cio hna kaw, mizei nungak inn dek a phanh hnga tiah a uar nawnmi tlangval pa cu tual in hei cuan ta ning ti hi a si). Rinhchan cemmi tlangval cu tlai bikah an chuak ṭheo. Cucaah hlanlio khuacaan an rak relnak ah “Valṭha chuah cu” an rak ti ṭheo.

Nungak nih vaarlung ah mei a kau cia i tap kha tlangval pawl he kulh i meitoh le bia nuam saih a rak si i a tambik an rak i ruahmi cu lo thlawhnak le rianṭuannak kong deuh a rak si. Hika zawn ah vontenh ta ka duhmi cu pengtlang cheuhkhat nunphung ah cun tlangval pumhnak inn caah, rinhchan deuhmi tlangval pahnih thum nih nungak nu i a nu le pa kha zureu thol he lamkal (chimh) hmasa a rak si. Nungak nu i a nu le pa nih an cohlan (lehkhan) a si cun innpi chung, inn hnulei deuh ahkhan tappi an tuahpiak hna i cucu vaarlung tiah auh a si (Caṭialtu). Ngaknu nih kuak a zual i tlangthawn in cakuak cu a pek hna. (Cakuak pek ning-cang a phunphun a um i a hnubik a pek mi pa cu a uarmi a si, tiah an ti). Cu pah cun hla an sa, khuang hmete an tum i an rak i nuam ngai tawn. An hlasak mi ah, “Kan tlingte i tapcawi vaarlung tlang kan dum ah kan vai ruang cio samthih haar ah bang, ho sang deuh hlei um loin” timi hna aa tel. Cu hla sullam cu, i kulh tein vaarlung ah mei kan toh ahhin a hohmanh a sang deuh hlei um loin samthih ha bang kan i ruangdih tinak a si. Ihcaan a zat tikah tlangval pawl cu innvaang chuak in an it. Pahnih hrawng cu vaarlung tap chak ah ihkhawh a si. Nungak nih tlangval pawl upawng (lupawng) kha ṭha tein a kualh i a fimpiak hna. (Nichuak biatak; Khua pakhat ah tlangval pa pakhat cu a ṭhah a tamtuk caah bongbi phoih in a it ti a si. Thaizing khuadei, inn a ṭin tikah a bongbi cu a philh ai. A kirṭhan zokzok i nungak nu te inn thlang hauhruang in ka bongbi rak ka chan tiah nungak nu kha a rak auh an ti. – Caṭialtu hmunhton mi)

Nu le nih tahpiak ciomi puanraang laamkalh kha a khuahkhuah in puan zunhnih te kha a kawp in a thuanh hna. An ihnak saphaw (ahnu ah pher an hman) cu a chan a saumi lebang cu a hmul a kolh dih i lumnak a ngei hrimhrim lomi a si. Cu pinah, chantling cu thing chantling a mil in a milmi an si. Chantling cu thingṭha in saihmi, a saupipi ngawt an si. A cheu cu a chung an khorhmi a si. A cheu cu a chungkhorh pit mi an si i an rit ngai tawn. Saphaw or pher hliah i a tlami pawl caah cun zan khuadei zeikhi dek an va lawh ve tawn. Kum vui caan ahcun kaan khaṭe in kawm an bah i zuṭhilh mi kawmfang kha zinglei thawh tikah vei zat a si tawn. Zinglei an thawh tikah tlangval upa deuh pawl cu innleng par ṭhutnak ah nungak nih an lupawng kha nonnok (palh) lo tein a pekkhawh dih hna. (Hlanlio nungak hi fak an tlak ngai) Cakuak pek cio dih hnu, lupawng ṭhate in an i pawnh cio hnu ah nichuak zar ah tlangval lakah upabik a hmaisa i hmunkhaṭe ah an khel domh buin zohdawh ngai in an lawi.

Tlangval pumhnak ngaknu inn ah, a caancaan ah zureu phiar ti hi a rak um tawn. Pa ngakchia zong an ule pawl sinah nungak inn ahcun an riah ve caah zureu phiar caan ahcun ngakchia na si zongah tlangval na si ve an ti hna i hramhram in an dinh ve hna. Cu bantuk caan ahcun an hlasak le an hlaleh cu a thawt a zual i an rak i nuam ngaingai. (Sikvelh ti a rak um lo) Nungak kha a nu le pa nih sunhsaknak ah an puaktawn hna. (Puak timi cu nungak nu kha a tlangval pawl nih ngahring an dawipi i zanlei inn an tlun tikah tiva in inn tiang sunhsaknak in an puak. Lam tanṭim aa remnak hmun pakhat i thingkung asiloah a mu ngeiphung thingkung pakhat hram ah tiva in lung pakhat cio an rak i putmi cu an pumh hna. Tuchan ahcun nungak lawng si lo, upat awktlak mi upa, patung nutung zong an puak i sunhsak (philhlonak) nak ah aa remmi hmunṭha pakhat rolung an bunhpiak mi an um ve.) Abiana ah kikawng le vokthau in an puak ahcun, chuanchang ser phung a si. Cu tikah a tlangval vialte kha upabik in ngakchiabik tiang, chuanchang cu zu he an ton hna. Alkhawh hrimhrim a si lo caah pa ngakchia pawl zong eiter dih a si. Kawl phung ah ‘Fir puai’ (Arfir puai …) a um bantukin Laimi zong fir puai kan rak ngei ve. “Serpuak” timi a um i ahote Serdah kan fir ah a ṭhabik lai tiah khua an khang. (Chun ah pakhatkhat nih Ser ngeitu hna kha chimh chung mi zong a um.) Ser fir cu ngakchia deuh kha an fial hna. Dum chung Ser an lawh lioah a ngeitu nih chai hna in (kheng lo dingin) an chaih hna, lung zong in an cheh hna nain ṭhalo thi lo i aihliam khuaimi an chim ka thei hraw lo. (Nihchuak biatak; caṭialtu hi kan khua ah Ser a rak tam lo caah Ser fir can ah meitei kan rak fir bal. Ngakchia deuh pa kha a kung kan kaiter i a lawh lioah a ngeitu patung pa nih a kan ṭhih ciammam i ngakchia pa cu a lautuknak ah a tla. Kan zaamtak dih. Ahnu deuh ah meitei zalkhat he a rak chuak. Aa hliam lo.) Ser an firmi cu an hun i put thup i nungak inn ahcun zapi lakah an hun ngalh. Cun an meh lulhmalh i capo saihpah in ei cio a si. Kawl arfir puai cu a dong lai tiah zumhawk a har ngai nain Lai Serpuak timi cu atu chan ah a lo dih cang.

Cu pinah capo siamsaknak kan rak ngeih rih mi cu, “Tifun cheh” a si. Tlangval pumhnak inn pakhat in a dang tlangval pumhnak inn ah a thli tein hnah i an i funmi tifun khan an va cheh hna. Kha tikah a donghnak ahcun paihzuamnak ah a kal. Paih i a sungmi nih ṭha tein an sunghnak kha an cohlan.

Pahnihnak; Ngahring dawi

Nungak tlangval rual nih an rak i ngaihcem mi cu khua a pau lai i ngahring kan dawi lai ti a rak si ko. Eikhim barkhim nga va tlaih kha a biapi lo i nomhhaihnak tu kha biapi deuh ah chiah a si. Nungak tlangval anih anih tiin an rak i sawm. Tlangval cu lung phoktu an si lai caah an chuncaw ah buh le sa thawthaw he a ṭhabik in nungak pawl cu an i thim. Chang, Changreu, zureu le zuhoi an rak i phorh chih. Hla pakhat telh duhmi cu; “Cuun thatal no sah kal ah Thluai Nawn ṭa nih thlaam ka hlam mang rua, hna thon thiam ṭial hlengkau cu rehlem lai ri lo, nawnthum zu hai ṭial ṭhumh ti nga lungcung sei zawn remh orh bau lai nan ti maw” (awphei-tanli). Hla sullam cu; Ngahring dawi nan i timh lioah nan ka hlam ko rua; Thiamtah cu zeitik hmanh ah a dong ding a si lo caah, lungdum tik zongah tlamtling deuh dingin kai thawh ve ko lai, tiah nungak pakhat nih a phuahmi a si.

Ngahring dawi an kal i tiva phak deng hrawngah faathing cuun ṭhami tete kha taal ah an saam. Tlangval pawl nih taal kha ṭha tein an zum i a herh ningin pahnih thum zong in an saam. Cu dih cun nungak pawl nih tiva tiang an putpiak hna. Tiva an phak tikah an kenmi chuncaw le zureu thol le hai pawl kha a him bawmnak bik lungkua chungah an fimtak. Cu hnu ah vasum lei ah tiva cu an hrawn. A za cang lai an tiin, a cholei ah ngahring dawi cu an i thawk. Nungak pakhat nih hla a phuahmi cu; “Leeng le valno tuahthum te lawng leen kan ser ah, lungdum kan tling deuh ngaan ai hita puan meen in, Pa Buk vaangkaar ti tlong nga dawn kan ti tawn” (awphei). Ngahring dawi ningcang cu nungak cheukhat caah kan fianter lai. Tlangval pawl nih lungpher pipi kha taal in an kalh. Lungtang ummi nga pawl an hungchuahnak ding lam kha nungak pawl nih an sei in an rak orh dih cio. Nga an chuah tikah vanṭha deuh sei ah an lut. Cun an sawng chungah an sanh. Sawnghru (a chin) a awn sual ahcun nga an chuakṭhan tawn. Cuti cun va hna lei ah tiva cu an hon hrawn. An thil chiahnak hmun an phanh ṭhan tikah nungak tlangval pawl cu an i dai. Tili meilei hna ah an i nuam i a dih in chuncaw an ei. An hla pakhat cu; “Tlun cu cang kan timhnak kan sawnghru kan taal raang, hmun ti lai lo rak phua cang pei maw, lihong ti ruun nawi lian nih” (awphei). Hla sullam cu; “Ngahring kan dawi lio i kan chiahtak mi kan taal te hna, kan sawnghru te hna kha ti lian nih a hrawh dih ko lai mu” ti khi a si. Chanthar deuh i Biak Ceu nih a phuahmi cu; “… ti ngahring kan dawinak le kan thluk faathing taal, raang kan saamnak kha nehbuar kai ai lai maw ka thin …” a ti ve. Inn lei tlun tikah ngaknu puak ding, lungpumh ding a si ahcun tiva lung pakhat cio an i char cio i an taal he an rak phorh. Hmunṭha pakhat mu ngeimi thingkung pakhat hram ah an i phorhmi lung cu an pumh i an taal cu an tun chih. Cuticun an dihlak te nomhhaih buin inn ah an tlung.

(Capo biatak; Khua pakhat ah nungak tlangval ngahring dawi ah zingka tein an kal. Lungphawh an fialmi tlangval pa pakhat thawh a tlolh i tlai deuh ah an hnu in a dawi hna. Tiva lam cu a bi te, chengpalang a si i minung pahnih i kianh khawh a si lo. Tlangval pa hmai lei ah Uico pakhat a kal ve. Tlangval pa nih uico lonh duh ah rang deuh in a kal tikah uico cu rang deuh in a kal ve. Duhsah deuh a kal i uico zong duhsah deuh in a kal ve caah a thinhun pah in uico cu a per tikah uico cu a lau i a per ve. Cu tikah tlangval pa cu uico keng cungah a va tla i an pahnih in chengpalang ah an tla. Uico cu hmailei a kalmi nungak hna sinah a va phanh ṭhan khawh hna nain tlangval pa tu cu innlei an puak i an tlunpi ti a si. – Pu Zaw Bah chim mi)

Phunthumnak; Tlang cuan le khuai hrawn

Tlang cuan le khuai hrawn hi kemh khawh an si. Mah khua le mah ram chung i a sangcem timi tlang cuan cu a nuamngai ve mi tlonlennak a si. Tlangkai tikah haarcho a si nain nuamsual ahcun a kai har zong kha a har in theih a si lo. Tlangpar phak tikah a langmi khua paoh kha thlalang lek a si. Hmanlek ti zong in an ti. Khakha an hmuh tikah cu khua nungak tlangval pawl tlang an cuang khi teh ti hngalhternak a si. Cu hnuah hrualhreuh a si rih (tuchan ahcun rolung or vailamtung hna an bunh). Kainolh tikah khalio anih hrualhreuh mi te a si, tiah philhlonak ah nehnang chiahta mi a si. Cheukhat peng le tlang ahcun tlang cuan an tlun pah ah khuai hrawn pah a si. Tlangval pawl nih an rak i kenmi Hreitlung khan khuai cu an tuk. An rak i kenmi zureu le khuaitizu an cawh hnuah din a si. A thawṭer deuh ngaingai caah an rak i lunghmuih hringhrn tawn. An hmuh takmi thingkep par kha an lak i inn ah an tlunpi. Kha zong kha, cu lioah “Nih te” i a laak (a ṭawh) mi pangpar a si, tiah philhlonak ṭhiamṭhiam ah ṭha tein an tlumhhnarh (zohkhenh). Tuchan ahcun thingkep par hi sawhsawh in lakkhawh a si ti lo, thingram zohkhenhnak phu nih an khap.

Tuchan mino pawl le a phuphu hna nih Hakha peng le Thantlang peng ah an cuanbik mi tlang hna cu Zinghmuh tlang, Mi e pi tlang, Vuichip tlang le Bawipa tlang hna hi an si. Hika zawn ah Bawipa tlang kong tlawmte vun tenh ta ka duh. Bawipa tlang hi Hakha peng le Thantlang peng ramri, Phaizawng, Lungrang le Thangaw ramri aa tonnak ah a si i rili in pe 9080′ (The Chin Hills Volume-1), pe 9008′ (Myanmar Land Record 2000) a sang ti a si. Phaipha khua a phak dengmang in Thangaw, Khuahrang, Leipi, Hnaring, Fanṭhen, Surngen … (Lautu peng dihlak) tiang nih an kawh ve. Tuchan Lautu, Zophei, Miram peng in mino tampi le kaa dangdang in mino tampi nih khuasik thla le ṭhaalcaan (Nov. in May tiang) ah an kai cang. Bawipa tlang a kai balmi Hnaring tlangval Salai Pa He (Khua He) nih hla a phuahmi cu; “Byipa tluo daw taa, khy ruo vie suo pa chie ang, ma lutuv ruo aa luo diy, cuo vuo chiyte lutuv satlie lesaa zaw, aa ma lungkhaw zaw hne ta, Thuotlung Byinung cavaa lie, vapie lung dung pa khaw yi te tiy liy vu nga nung hne,” hla sullam cu; Bawipa tlangpar in khua ka cuan hnik tikah Lautu ram an lang dih, ṭhaal khuapau ah Lautu nungak tlangval pawl cu dawtmi hna he (a khuahkhuah in) Bawinu tiva ah ngahring an dawi mi kha ka mitthlam ah a rak cuang, a ti duhnak a si. Cun hlanlio hla fungkhat cu; “Kan chan aitong nain nang le kei, tlang i khuaithlum le maw thing, aangri par bel kan khiak lo e,” Hla sullam cu; Nungak kun tlangval kun nih nang le kei kan chan ai tong nain khuaihrawn te hna ah kan rak tlongleng ṭi kho bal hna lo, tiah siaherhnak kha a phuahmi a si.

Phunlinak; Theihaai hrawn

 Theihaai hrawn hi amah le a zaat caan cio ah hrawn a si caah a caan an i khat lem lo. Theihaai kan ti tikah kehtheih, kumkual, ramhaai, ṭhiṭhet thei, taat, theipi, theihmung, theithit, thurthling, khuhlu, sirsen hna an si i mah ramchung um cio mi kha hrawn a si. (Tuchan Hakha le Thantlang … mino nih mitsur dum, strawberry dum, fuu dum ah an kal bantuk khi a si). Theihaai hrawn tikah thingpar kai ṭihmi tlangval pawl caah cun mark cu a ṭum deuh ko lai dah. Zeicahtiah thingpar kai ralṭha pa nih cun nungak hmai ahcun “Maw Vanṭhat” a ti lai i a sannak le a hluai ṭhatnak kha a kai hnawh lai, a vun thlak lai i thingpar kai ṭih pawl tu cu nungak pawl he a rak chartu lawngah san a tlai ko lai. Mah lawng hna rak siseh law, a kung hau a si hnga i thingkung hau cu Laimi nih zei ah kan rel lai lo nain Vawleicung mifim hna mit cun sual ngaingai ah a cang ko hnga. Hlanlio thei hrawn ahcun i barh lengmang a si i khakha a nuamhhnaihnak bik cu a rak si. A cheu pawl cu an luantawn i biangte hna culh le thilpuan te hna culh an hmang. Khatu kha cu capo siamsak thiam lo a si ve. Theihaai hrawnnak i an phuahmi hla tampi a um len ko nain caṭialtu nih a thiammi a um lo caah chambaunak pakhat a si.